'De Laatste Adem' gaat over het proces van sterven. Al sinds er mensen rondlopen op de aarde heeft de dood ons gefascineerd. Niet alleen onze eigen, onvermijdelijke dood, maar ook het overlijden van de mensen om ons heen.  Elke periode, elke plaats en elke cultuur hebben allemaal hun eigen visie op het levenseinde, de dood en met name wat erna gebeurt. Niet alleen wat er met je ‘ziel’ gebeurt nadat je lichaam er niet meer is, maar ook wat een ‘goede’ dood is en wat er na de dood moet gebeuren met het stoffelijk overschot. Dat de dood een eindeloos fascinerend onderwerp is blijkt ook uit het feit dat dit niet de eerste keer is dat Groniek een nummer aan dit onderwerp wijdt. In 1987 brachten we namelijk een nummer uit over de dood. We vonden dat het na veertig jaar tijd was om hier nog eens over te schrijven, deze keer gericht op het gehele proces van sterven.

Themagedeelte 

Het eerste artikel in ‘De laatste adem’ is geschreven door Allan Kellehear en geeft een introductie op het thema van sterven als een ervaring. Kellehear beschrijft hoe de dood als ervaring is veranderd door de tijd heen, omdat het veranderen van sociale systemen niet alleen impact heeft op hoe onze levens veranderen, maar ook hoe we de dood ervaren. Eén van de grootste veranderingen die Kellehear aanduidt is hoeveel langer de ervaring van sterven is gaan duren door de verbetering van de medische zorg. Maar ook noemt hij andere sociale veranderingen die impact hebben gehad op de manier waarop wij tegenwoordig omgaan het met sterfproces.

Het volgende artikel komt van Matthew Hershey en gaat over de dood van militairen in de Eerste Wereldoorlog. Aan de hand van een casestudy van een Duitse familie, waarvan de vader tijdens de oorlog om het leven kwam, schetst Hershey een beeld van de grote hoeveelheden sterfgevallen in de oorlog en de invloed die deze hadden op de levens van soldaten, burgers en kinderen. Hij gebruikt daarvoor de brieven die vader Friedrich met zijn familie heeft uitgewisseld tijdens zijn stationering in België.

In het derde artikel bespreekt Tanja Lips de geschiedenis van medische begeleiding bij het sterven na de Tweede Wereldoorlog. Ze schrijft dat de dood begin twintigste eeuw nog een taboeonderwerp was, zelfs tussen patiënt en arts, maar dat dat in de loop van de eeuw ingrijpend is veranderd. Door de de-medicalisering van het levenseinde is de arts niet meer de enige die wat te zeggen heeft over hoe een patiënt sterft, maar de patiënt heeft daar zelf ook meer autonomie over gekregen.

In het artikel erna volgt een geschiedenis van opvattingen over lijkontbinding in Nederland door Wim Cappers, een auteur die ook al bijgedragen had aan ons nummer over dit thema in 1987. Hij schrijft over de opvattingen die er door de tijd heen bestonden over de beste wijzen van lijkontbinding in Nederland. Cappers geeft een samenvatting
van wat er in Nederland door de jaren heen met lichamen werd gedaan, zoals begraven in kerken, begraven om de kerk heen, begraven buiten de bebouwde kom, crematie en nu zelfs natuurbegraven. Daarmee toont hij aan dat niet alleen de ervaring van het sterven verandert, maar ook de rituelen eromheen.

Het laatste thema artikel staat in het teken van tuberculose sterfte in Maastricht in de negentiende eeuw en is geschreven door Mayra Murkens. Met deze historische ontwikkeling wil Murkens laten zien dat er verschillende verklaringen zijn voor de afname van sterfte door infectieziektes sinds de negentiende eeuw. Door middel van een kwantitatieve studie naar de doodsoorzaken van verschillende groepen mensen in Maastricht, onderzoekt Murkens de sekseverschillen in tuberculose sterfte en hoe deze mogelijk zijn ontstaan.

Supplement

Het supplement begint in deze editie met een artikel van Stefan van der Poel, op basis van een lezing die hij onlangs heeft gegeven met het thema ‘Tachtig jaar herinnering’. Zijn lezing ging over de herinnering aan de Joodse Groningers en hoe deze, zeker in onze tijd, nog altijd belangrijk is. Daarna volgt een artikel van Nouschka van der Meij in de rubriek Persoonlijkheden. Zij schrijft over de bibliotheek van Jeanne de Bourbon. Het derde supplementsartikel komt van Eveline Buchheim en bespreekt het project Getuigen & Tijdgenoten over persoonlijke verhalen in de geschiedenis van de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Traditiegetrouw sluiten we af met twee boekrecensies van redacteuren Nina Venema en Hidde Sirag. Zij bespreken Equality: The history of an elusive idea en Beyond the Wall: East Germany, 1949-1990.